रिक्सा चालकको जीवन कति सहज छ ? कति अप्ठ्यारा छन् यो काममा ? मानिसहरू कस्तो व्यवहार गर्छन् उनीहरूमाथि ? यीनै कुरा बुझ्ने क्रममा गएको शनिबार भेटिए काभ्रेका खड्ग बहादुर मगर, जो वसन्तपूरमा फूर्सदिलो भई यात्रु कुरीरहेका थिए । प्रस्तुत छ पेसागत कुनाको लागि यसपल्ट उनै रिक्सा चालकसँग गरिएको कुराकानी ।
के हो दाई आज शनिबार भएर खाली बस्नुभएको हो की अरुबेला पनि यतिकै सुख्खा हो ?हामीलाई के शनिबार के को आइतबार नि यस्तै त हो नि कहिले टिप हुन्छ कहिले हुँदैन । फेरी टिप पाए पनि चलाएको चलै त कहाँ गर्न सकिन्छ र यो रिक्सा । एक दुई टिप गरेपछि त आराम गर्नु परिहाल्यो नि ।
आज कति टिप गर्नु भयो त ?एक टिप मात्र भयो । एउटा कुइरेलाई भिमसेनथान देखि बाङ्गेमूढा सम्म लगियो ।
कति दुरीको कति लिने फिक्स छ की ?त्यो त मान्छे हेरेर, बोक्नुपर्ने सामान हेरेर हुन्छ । यति नै लिने भन्ने छैन । अलि बुढा बुढि गरिब जस्ता लागे भने २०/३० रुपैयाँ मै पनि लगिन्छ। नभए त सकेसम्म बढि लिइन्छ ।
कति कमाउनु हुन्छ तपाईँ ?कुनै ठेगान नै हुँदैन भाइ, उस्तै भाग्य पर्यो भने एकै टिपमा पाँच सय पनि हुन्छ । कहिले दिन भरी गर्दा पनि पचास सय पनि हात लाग्दैन । प्रायः कुहिरेहरूलाई उनीहरूको अफिस (ट्राभल एजेन्सी) ले नै यहाँ देखि यहाँ सम्म जाँदा यति डलर तिर्नु भनेर सिकाएका हुन्छन् । तै पनि धेरै जसोले पछि टिप्स पनि दिन्छ । कसैले सय रुपैयाँ, कसैले दुइ तिन सय पनि दिन्छन् । आज एउटा कुइरेले एक डलर र पचास रुपैयाँ दिएर गयो । पचास रुपैयाँ बढि कमाई भयो आज । फेरी लगातार टिप आइराखे पनि राम्रै कमाई हुन्छ । कमल भन्ने एक जना साथि छ , छाउनी बस्ने । उ हरेक दिन बिहान चार बजे रिक्सा निकालेकै हुन्छ । चारबजे कालिमाटिबाट एउटाको तरकारी पसलमा टिप गर्छ । त्यसपछि दुईवटा मासुपसलमा भ्याउँछ । एउटा चुरोट पसलको टिप पनि भ्याउँछ । दिउँसो फेरी सेल्समा लैजान्छ । दिनभरी त्यही गर्छ । अनि बेलुका फेरी ठमेल तिर जान्छ । हामी त की राती मात्र रिक्सा चलाउँछौँ की त दिनमा मात्र , उ त चार बजे निकालेदेखि राती सम्मै चलाउँछ । त्यसरी काम गरियो भने त मरिन्छ ।
कति कमाई हुन्छ त उसको ?उल्ले महिनामा २० हजार जति त जोगाउँछ होला । हामी जस्तो खाली पनि बस्दैन, लगातार चलाउँछ त्यो । तर हामी बीचमै कोही साथि भने अफिस टाइममा मात्रै काम गर्ने पनि छन् । कोही चाहीँ हातमा एक दुई सय भयो की आज लाई कमाई पुग्यो भनेर काम नगर्नेहरू पनि छन् । मैले चाहीँ डेल्ली दुइसय रुपैयाँ फाइनान्समा राख्ने गरेको छु ।
भने पछि गर्न सक्नेले त राम्रै कमाई गर्दोरहेछन् नि । तपाईलाई थाहा छ दाजु आजभोली पसलमा काम गर्न बस्ने केटालाई महिनामा पच्चिस सय , तिन हजार तलब दिइन्छ । तिनीहरू हेरी त तपाईहरूको कमाई राम्रै हुँदोरहेछ होइन त ?खै तिनिहरू के खान्छन् , कसरी खान्छन् ? मलाई पनि अचम्म लाग्छ । कसरी पुर्यािउँछन् उनीहरू? खाजा खाने भनेर एक कप चिया खालान् र त्यतिले पुर्याउलान् । आफ्नो त जस्तै थोरै कमाई भएको दिन पनि राँगाकै मासु भए पनि छुट्दैन कुनै छाकमा । फेरी खाजा खान होटल पस्यो डेढ दुई सय त सकिहाल्छ । हुन त पसलमा काम गर्नेको सजिलो छ । दिनभरी एकैठाउँ बस्ने त हो नि । त्यसो भएपछि भोक पनि नलाग्ने हो की ?
यो काम कति गाह्रो छ त दाजु ?काम त सबै गाह्रै हुन्छ नि । यो पनि त्यस्तै हो ।
पहिला–पहिला तपाईँहरूलाई इन्द्रचोक भित्र रिक्सा लान दिइँदैनथ्यो होइन, वान वे भनेर ?पहिला–पहिला त के–के हुन्थ्यो, हुन्थ्यो नि । हाम्रो संघ नहुन्जेल त ट्राफिकले टायरको भ्याल्टु निकालेर हावा फूस्काउने, नगर प्रहरी आएर रिक्सा लगेर थानामा हाल्ने , पाँच सय तिरेपछि बल्ल छोड्ने , यता जा यता नजा भनेर दुःख दिने के–के गर्थ्यो । तर अहिले त हामी कमजोर छैनौ भाइ । धेरैलाई तह लगाई सकेका छौँ । ठमेलतिरको मै हूँ भन्ने कति गुण्डालाई त संघमै लगेर धुलाई गरिसकेका छौँ । जनसेवा प्रहरीलाई त हामीले घेरी घेरी नै दोहोलो काढ्या छौँ । सोह्रखुट्टेमा नयाँ इन्सपेक्टर आएको छ । अलि निउँ खोज्ने गरेको छ रे कुन दिन त्यल्ले पनि भेट्छ ।
रिक्सा चालक संघमा सबै रिक्सा चलाउनेहरू छन् त ?किन नहुनु ? हामी सबै छौँ । हामी दैनिक दश रुपैयाँ वा महिनामा एकै चोटि तिनसय रुपैयाँ दिने गरि लेवि तिरिरहेका हुन्छौँ । प्रत्येक हप्ता मिटिङ हुन्छ । नयाँ रिक्सा चलाउनेहरूलाई प्रत्येक शनिबार संघले प्रशिक्षण दिन्छ ।
किन लिइन्छ त्यो पैसा ?संघको मान्छे दिनभरी हाम्रै निम्ति खट्छ । जहाँ जे आइपर्योा त्यहाँ उ आइपुगेकै हुन्छ । उनीहरूलाई पनि खानुपर्छ, लाउनुपर्छ नि । वास्तवमा पैसा भएन भने संघ पनि त चल्दैन ।
भनेपछि संघ चाहीँ दरिलै बनेको छ ?हेर्नुस् भाई अहिले कुनै ठाउँमा रिक्सा चढ्ने मान्छे, बाटोमा चढ्ने मोटरसाइकल, ट्राफिकले नचाहिने कुरामा दुःख दिने भयो भने पुरै काठमाडौं ठप्प हुन्छ । हिजो हामी साहूलाई रिक्साको भाडा दैनिक सय रुपैयाँ तिर्न बाध्य थियौँ । संघले आन्दोलन गरेर आज हामीले पैँसाठ्ठी रुपैयाँ मात्र दिए पुग्ने भएको छ । यस्तो महंगीमा संघले साथ नदिएको भए कसरी बाँच्ने ?
रिक्सा साहूको कुरा आइहाल्यो। एकजना साहूको कति वटा रिक्सा हुन्छ ?दुइवटा हुने देखि २०/३० वटा सम्म हुने साहूहरू पनि छन् । दैनिक पैँसाठ्ठी रुपैयाँ तिर्नुपर्छ । अनि बिग्रेमा मर्मत खर्च पनि साहुले नै बेहोर्छ ।
काठमाडौँमा अहिले कति रिक्सा गुड्छन् ?सामान मात्र बोक्ने खालको समेत गर्योम भने बाह्रसय जति होला । यहाँ लगानीका हिसाबले तिन खालका रिक्सा छन् । एउटा साहुले लगानी गरेको रिक्सा , दोस्रो आफ्नै लगानीमा किनेको अनि आफैँले चलाएको रिक्सा , अनि तस्रो चाहिँ संघको रिक्सा । संघको रिक्सा त हाम्रै भै हाल्यो ।
ए संघले पनि रिक्सामा लगानी गरेको छ ?हो । हामीबाट उठाइएको पैसाबाटै ति किनिएका हुन् । कतिपय साथिहरू संघको सदस्य चाहिँ भएको तर साहूको रिक्सा चलाउन नपाएका छन् भने उनीहरू खाली बस्नुपर्दैन । कहिले घर जाने कहिले यहाँ काम गर्ने अस्थायी साथिहरू पनि खाली बस्नुपर्दैन । साठ्ठीहजारमा एउटा राम्रो कन्डिसनको रिक्सा आउँछ । त्यसैले केही साथिहरूले आफैले किनेर पनि चलाएका हुन् ।
रिक्सा चलाउनेहरू कति शिक्षित हुनुहुन्छ ?हामीहरू प्रायः जसो साधारण लेखपढ जान्ने नै छौँ । कसैले ठग्न सक्दैन हामीलाई । कोही कोही चाहिँ दश पास गरेर पढिरहेका पनि छन् यो काममा ।
कस्तो व्यवहार गर्छन् त तपार्इँलाई मानिसहरू ?धेरै जसो त राम्रै छन् । कोही कोही चाहिँ पैसाको मामिलामा साह्रै किचकिचे हुन्छन् । जति दिए पनि हुन्छ भन्ने सोच्छन् । मोटरसाइकल चलाउनेहरू भने अलि हेपेर चलाउँछन् हुलमूलमा ।
आज तपाईँसँग भेट गरी कुरा गर्न पाउँदा रमाइलो लाग्यो । म खासमा नेपालमा पढेका मान्छेहरूले काम नपाइरहेको बेला तपाइँहरूले गरिरहनुभएको कामको पनि सम्मान हुनुपर्छ भनेर नै तपाइँहरूसँग कुरा गर्न आएको हूँ । हेर्नुस भाई तपाई मनमा त्यस्तो नलिनुहोला तर मैले देखेको कुरा के हो भने पढेका मान्छे स्वार्थी हुन्छन् । बाटोमा हिँडिरहेका बुढा बुढी अशक्तहरू लड्यो भने बरु हेरेर बस्छन् तर उठाइदिन लाज मान्छन् । हामी भए देखि तुरुन्त उठाइदिन्थ्यौँ । अनि उनीहरूलाई मेचमा बसेर खुट्टा हल्लाएर खाने जागिर चाहिन्छ , त्यसमाथि पनि हप्तामा एक दिन अनिवार्य छुट्टि चाहिने । हेर्नुस भाई हात, पाखुरा बजारेर खाने भए जे काम पनि पाइन्छ । तर यस्तो सुविधाभोगि पाराले काम पाइँदैन ।
आन्दोलनको तस्वीर होइन यो । त्यही बाग्मती किनारकै छेउमा भएको कवाडीमा रहेको बसको अस्थि हो ।
